सुदूरपश्चिमको मौलिक पहिचान बोकेको गौरा पर्व धुमधामका साथै मनाइँदै छ । गौरा पर्वको दोस्रो दिन आज धुमधामका साथ गौरा देवीलाई घर घरमा भित्र्याइएकाे छ । सुदूरपश्चिमका पहाडी जिल्लादेखि तराईको कैलाली र कञ्चनपुरमा यतिबेला गौराको रौनकता छाएको छ ।

प्राचीन कालदेखि नै पर्वतराज हिमालय र मेनकाकी पुत्रीका रूपमा भगवान शिवकी अर्धाङ्गीनी पार्वती (गौरी)लाई गौरा देवीको रुपमा पूजा अर्चना गरिँदै आएको संस्कृतिका जानकार बताउँछन् ।

डोट्याली लोकसाहित्यमा विद्यावारिधी गरिरहेका महेन्द्रनगरका साहित्यकार कविराज भट्ट भाद्र शुक्ल वा कृष्णपक्ष पञ्चमीदेखि सुरु हुने गौरा पर्व परम्परागत रीतिअनुसार मनाइने गरेको बताउँछन् । विवाहित नारीले आफ्नो परम्पराअनुसार पुरुष जस्तै यज्ञोपवित्रताका रूपमा दुवधागो लगाउने चलन यस क्षेत्रमा छ ।

नारीले पुरुष जस्तै यज्ञोपवित्रताका रूपमा दुवधागो लगाउने र त्यसमै लक्ष्मीको वैदिकमन्त्र जप्ने गरिएको उनले बताए । ‘गौराको पूजा अर्चनाले विशेष गरी श्रीमान् तथा घरपरिवारका सदस्यहरू निरोगी, दीर्घायु हुने, परिवारमा सुख समृद्धि हुने जनविश्वास छ’, भट्टले भने, ‘गौरामा देउडा, ढुस्को धुमारी खेलेर रमाइलो गरिन्छ ।’

घरमा गौरादेवीलाई भित्र्याएर गौरादेवीमा चढाएको दुवधागोलाई भोलि दुर्वाष्टमी अर्थात अठ्यावालीका दिन व्रतालु महिलाले धारणा गर्ने गर्दछन् । यसका साथै साँझको समयमा व्रतालु महिलाले कुण्ड स्नान गर्ने परम्परा पनि रहेको व्रतालु सरस्वती भट्ट बताउँछन् ।

‘गौराको मुख्य दिन भोलि दुर्वाष्टमी अर्थात अठ्यावालीका दिन गौरालाई गौराघरबाट मन्दिर अर्थात् गौराखलामा लगेर पूजा गर्छौ ।’ भट्टले भने, ‘गौरादेवीमा चढाएको दुवधागो धारण गर्छाैँ बिरुडाले आफन्तको टाउँको पुजन गरेर आशिर्वाद दिन्छौँ ।’

दुर्वाष्ठमीको दिन गौराको महत्वपूर्ण दिन हो । यसलाई अँठेवाली पनि भन्ने गरिन्छ । यो दिन महिलाले सगुन फागसहित गौरादेवीलाई आँगनमा लगेर राख्छन् । सबै महिला जम्मा भइ अँठेवाली गायनसँगै बिरुडाले गौराको पूजा गर्दछन् ।

अँठेवालीकै बीचमा प्रसंगअनुसार एउटा धर्मकथा प्रस्तुत गरिन्छ । यो कथा सबै महिलाले सुन्ने सुनाउने गर्दछन् । त्यसपछि मंगल गीत (सगुन, फाग)सहित तामाको ताउलीलाई गाईको गोबर, दुबो र जौँ तिलले सजाउने परम्परा छ ।

पाँच अन्न बिरुडा (मास, गहत, गहू, कलौँ र गुरुस) तामाको भाँडोमा हाली सुगन फाग गायनसँगै गौरा भ्यिाइन्छ । बिरुडालाई देवीको प्रतीकका रूपमा मानी चन्दन, अक्षता, फूल, धुप, दीप, फललगायत चढाएर पूजा गर्ने गरिन्छ ।

उक्त भिगाएका बिरुडा भएको ताउलीलाई टाउकोमा राखी सगुन, फाग गायनसँगै महिलाले पानीको मुहानमा लगेर सगुन गायनसँगै पाँच पल्ट धुने प्रचलन छ ।

धारामा साँवाधानको गौरादेवीको मूर्ति बनाएर स्थापना गरी बिरुडा तथा चन्दन, अक्षता, पाती, धुप, दीप, फल आदिले पूजा गरी पुनः फाग गायनसँगै घरमा भित्रयाउने चलन रहेको शास्त्री जनार्जन अवस्थी बताउँछन । सप्तमीको दिन चेलीबेटीले खेतबाट धान, साँवाधान, कुर्जो आदि हालेर रातो कपडा वा घुम्टीमा बेरेर गौराको मूर्ति बनाइ गौरा घरमा ल्याउँछन् ।

गौरालाई डालोमा राखेर शुद्ध आसनमा स्थापित गरिन्छ । एउटा काठको पिर्कोमा पहेलो कपडा बनाएर महेश्वर पनि स्थापना गरिन्छ । उनका अनुसार अँठेवालीको दोस्रो दिनदेखि विभिन्न देवालयमा पुरुषको देउडा खेल सुरु हुन्छ ।

देवीदेवता तथा पौराणिक कथावस्तुमा आधारित ढुस्को, धुमारी, ठाडोखेललगायत  प्रस्तुत गरिन्छ । गौरा धार्मिक, सामाजिक, सांस्कृतिक, साहित्यिक, पौराणिक, ऐतिहासिक तथा अन्य विविध दृष्टिकोणले महत्व बोकेको पर्व हो ।

‘गौरा नारीको विषेश पर्व हो यो पर्वमा उपासना गरी नारीले गौरीको दुवधागो लगाउँछन्’, व्रतालु निर्मला जोशीले भनिन्, ‘जसरी व्रतबन्धपछि जनै धारण गरी पुरुष यज्ञोपवित्र हुन्छन् । त्यसगरी गौरामा नारी यज्ञोपवित्र हुन्छन् ।’

देउडा गौराको अवसरमा रमाइलोका लागि खेलिने खेल भएको उनको भनाइ छ । सप्तमी र अष्टमीलाई गौराका विशेष दिनका रुपमा लिइने गरिन्छ । गौरा पर्व मनाउन भारत तथा अन्य मुलुकमा भएका सुदूरपश्चिमेली घर फर्किन्छन् ।

गौराको अवसरमा कञ्चनपुरको महेन्द्रनगरमा विभिन्न संघ संस्थाले गौरा पर्वको अवसरमा देउडा प्रतियोगिता आयोजना गरेका छन् ।