तिहारको दोस्रो दिन आज कुकुर तिहार । मानव सभ्यताको हरेक खोजहरूमा मानव समाजसँग कहिल्यै टाढा नभएको एउटा बफादार र साहसी जीवका रूपमा परिचित कुकुरको पूजा गरी कृतज्ञता प्रकट गरिएको छ । कुकुर मानव सभ्यता देखिनै मानवसँग अत्यन्त नजिक बफादार जीव मानिन्छ । वैदिक कालमा समेत कुकुरको महत्वपूर्ण भूमिका हुने गरेको शास्त्रमा वर्णन गरिएको छ ।

त्यसैगरी चाणक्य नीतिमा कुकुरलाई पातलो निन्द्रा भएको बफादार, चनाखो अनि थोरै खाएर पनि सन्तुष्ट हुने प्राणीका रूपमा उल्लेख गरिएको छ । आधुनिक युगमा पनि कुकुरलाई वफादार जीव मानेर मानिसले जंगलदेखि शहरका महलको सुरक्षा गर्ने र प्रहरी वा सेनाले पनि अनुसन्धानमा प्रयोग गर्दै आएका छन् । म्याग्दीका लेकाली जंगल र खर्कहरूमा भेडा बाख्राको रक्षा गर्नेदेखि लिएर गाउँ शहरमा घरको सुरक्षाका लागि कुकर पाल्ने चलन छ ।

म्याग्दीको धवलागिरि गाउँपालिका–५ मल्कवाङका हिमबहादुर छन्त्याल र अन्नपूर्ण गाउँपालिका ५ पाउद्वारका टेकबहादुर तिलिजा वर्षौदेखि लेकाली क्षेत्रमा लगिएका भेडिगोठको सुरक्षाका लागि कुकुरको प्रयोग गदै आएका छन् ।

विगत सात वर्षदेखि भेडापालन गर्दै आएका छन्त्यालको गोठमा रहेका करिब छ सय वटा भेडा बाख्राको सुरक्षाका लागि पालिएका ६ वटा कुकुरले जंगली खर्कहरूमा भेडा बाख्राको सुरक्षा गरिरहेका छन् ।

कुकुरले जंगली जनावरको चाल छिटो सुन्ने र सुँघेर बाघ, भालु, चितुवा र स्याल जस्ता जंगली जनावरको चाल थाहा पाएपछि भुकेर गोठालालाई संकेत गर्ने काम गर्ने उनको भनाइ छ ।

‘कुकुर भएपछि वनको बीचमा रहेको गोठमा हामी रातभरी ढुक्कले सुत्न पाउछौँ, भेडाबाख्रा पनि सरक्षित हुन्छन्’, उनले भने, ‘बिहान कुकुरलाई खाना दिएपछि छोड्दियो दिनभरी भेडा बाख्रासँगै वनमा जान्छन् अनि साँझ भेडासँगै गोठमा आउँछन् ।’

हिमाली जिल्ला म्याग्दीका विभिन्न स्थानमा व्यावसायिक रूपमा भेडा बाख्रा पालन गरिएको छ । गोठ वन जंगलको बीचमा हुने र गोठालाहर पनि कम हुने भएकाले भेडा बाख्राको सारथी कुकुर हुने गरेका छन् ।

अन्नपूर्ण गाउँपालिका-५ पाउद्वारका टेकबहादुर तिलिजा पनि लेकाली खर्क र घना जंगलमा भेडा बाख्रा चराउन महिनौँसम्म एक्लै बस्ने गर्छन् । करिब ५० वर्षदेखि भेडा बाख्रा पाल्दै आएका  ६९ वर्षीय तिलिजाको जंगल र खर्कका साथी कुकुर हुन् ।

भेडा बाख्रा र आफ्नो सुरक्षाका लागि तिलिजाले दुई वटा ‘भोटे कुकुर’ पालेका छन् । फिरन्ते शैलीमा भेडाको गोठ सार्दै लेक–बेशी गर्ने तिलिजा कुकुर नै आफ्नो साथी भएको बताउँछन् ।

‘झरी, बादल, हिउँद, बर्खा केही नभनी एक्लै गोठमा बस्नुपर्छ’, उनले भने, ‘दिन–रातसँगै हुने कुकुरले म र भेडा बाख्रालाई जंगली जनावरको आक्रमणबाट बचाउँछ ।’ तिलिजाले करिब तीनसय वटा भेडा बाख्रा पालेका छन् ।

ती भेडा बाख्राको सुरक्षा गर्ने जिम्मा कुकुरलाई नै सुम्पिएको उनले बताए । पाउद्धारकै कमल तिलिजाले पनि चरनका लागि खर्क र हिमालको फेदीमा लैजाने भेडा बाख्राको सुरक्षाका लागि दुई वटा कुकुर पालेका छन् । ती कुकुरले गोठको वरपर रुगेर भेडा बाख्राको सुरक्षा गर्न पहरा दिन्छन् । ‘जंगली जनावर र चोर आएको थाहा पाएपछि कुकुरले भुकेर संकेत गर्छ’, तिलिजाले भने, ‘भगाउन नसके भीड्न पनि तयार हुन्छन् ।’

म्याग्दीका अधिकांश भेडाबाख्रा पालक कृषकको पशुधनको सुरक्षा गर्न कुकुरको महत्वपूर्ण योगदान छ । भेडाबाख्रा गोठका लागि कुकुर अनिवार्य आवश्यकता हो । ठूला शरीर भएका देख्दै डरलाग्दा कुकुर गोठमा पालेपछि चोरले आँट गर्दैनन् । बस्तीदेखि टाढाको घना जंगल भेडाबाख्राको चरन क्षेत्र हो ।

जंगलमा चितुवा, ब्वासो र स्यालले भेडा बाख्रालाई आक्रमण गरेर घाइते बनाउने र मार्ने जोखिम हुन्छ । ती जनावरबाट भेडा बाख्रालाई जोगाउने काम कुकुरले गर्दै आएका छन् । अनकन्टार जंगल, भीर, पाखामा भेडा बाख्राको सुरक्षा गर्न कुकुर अत्यन्तै भरपर्दो साथी भएको गोठाला प्रेमबहादुर तिलिजा मगरले बताए ।

कुकुरकै कारण गोठको दैनिकी सहज र सुरक्षित हुँदै आएको व्यवसायीको भनाइ छ । घुम्ती चरनबाट पाल्दै आएका व्यवासायिक भेडाबाख्रा गोठको सुरक्षाका लागि बसेको कुकुरले नचिनेको मानिस र जंगली जनावरको आक्रमणलाई रोक्न कुकुरले जानकारी गराउने गरेको छ । मनिसलाई हेरालु राख्दा खर्च बढी हुने र जंगली जनावरबाट बचाउन पनि नसकिने भएकाले भेडी गोठमा कुकुर अनिवार्य हुनुपर्ने भेडा हेरालु धनबहादुर विक बताउँछन्